بسمه تعالی
میراث فرهنگی ملموس، آثار فرهنگی مادی و فیزیکی هستند که ارزش تاریخی و هنری دارند و میراث معنوی به دانش‌های بومی سنتی، مهارت‌ها، آداب و رسوم، باورها و زبان گفته می‌شود که هویت مردمان یک سرزمین را تشکیل می‌دهد.
یکی از مهمترین دلایل سفر گردشگران به مناطق مختلف جهان، مشاهده و لمس تفاوت‌ها است. از آنجایی که میراث معنوی، همان فرهنگ و هنر ملت‌ها است، هر سرزمین در این زمینه متفاوت از دیگری است. بنابراین این نوع میراث، نقش بسیار مهمی در رونق صنعت گردشگری هر منطقه دارد.
فهرست آثار میراث معنوی ایران ثبت شده در یونسکو
1- چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی(1396)- (با تایید یوسنکو در دوازدهیمن اجلاس میراث ناملموس جهانی به ثبت رسید. چوگان ایرانی تاریخچه اش به2000 سال می رسد.)
2- هنر ساختن و نواختن کمانچه(1396)- این هنر ایرانی بیش از هزار سال قدمت دارد و از عناصر اصلی موسیقی فولکور ایران است)
3- نوروز(1395)
4- نان لواش(1395)
5- قالیشویی مشهد اردهال(1391)
6- نقالی، قصه گویی اجرایی ایرانی(1390)
7- دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی در خلیج فارس(1390)
8- موسیقی بخشی های خراسان(1389)
9- هنر نمایشی و آیین تعزیه(1389)
10- آیین پهلوانی و زورخانه ای(1389)
11- مهارت فرش بافی فارس(1389)
12- مهارت فرش بافی کاشان(1389)
13- ردیف های موسیقی ایرانی(1388)
فهرست آثار میراث معنوی ثبت نشده(یونسکو)
شامل آیین‌ها و مراسم محلی ازجمله هنابندان ، مراسم و رقص های محلی ، مراسم عزاداری و سینه زنی
دانش سنتی: همانند طب سینوی
مهارت و فنون‌های سنتی در حوزه‌های رنگرزی
بافت سیاه چادر و فنون ساخت خانه‌های موقت بومی،
بازی‌های سنتی مانند هفت سنگ و لی لی
فنون پخت برخی خوراکی‌های محلی و سنتی
صنعتگری سنتی، از استان‌های سیستان و بلوچستان، اردبیل، آذربایجان شرقی، خوزستان، زنجان و کرمان در فهرست میراث ملی ثبت شده اند که برخی از آنها در ادامه آورده خواهد شد بنابراین برخی از آثار بنا به تفکیک علوم و فنون و استان ها در ذیل آورده شده است.
- حوزه علوم و فنون
- همچنین در حوزه فنون و مهارتهای مرتبط با طبیعت و کیهان گاهشماری در قالب دانش‌های مرتبط با کیهان شامل دانش و فرهنگ گاهشماری و ستاره‌شناسی لکی (در فهرست در خطر و نیازمند پاسداری فوری)، دانش سنتی گاهشماری مندایی و تقویم تبری می توان نام برد که شناخت این گاه‌شماری‌ها بهانه بسیار خوبی برای پیشرفت علوم کیهانی در ایران است.»
- در حوزه موسیقی
فن و هنر ساختن و نواختن نی هفتبند (اصفهان)
موسیقی عاشق‌های کرد (خراسان)،
فنون و مهارت ساخت ساز محلی قوشمه(گلستان)
آواز لُری علی سُنَه(لرستان)
زنجان
جشن شکرگزاری محصولات کشاورزی ( شهرستانهای ماه‌نشان، انگوران و خدابنده)
- مراسم شال سالاماخ،
- چمچه خاتون (آیین طلب باران)،
- تکم‌خانی
- مراسم کوسا گلین (مراسم پیشواز از بهار،شهرستان خدابنده)
- آش ترش استان زنجان،
- فنون ساخت رشته های پلوئی و آش با طعم بی نظیر و منحصر به فرد
اردبیل
آهنگری سنتی،
مهارت شیرازه بندی و صحافی،
- کلاهدوزی،
- فنون تهیه پنیر کوزه
- رنگرزی
- مراسم احسان نذری ویژه حسینیه اوچدکان اردبیل
- آش دوغ اردبیل
چهارمحال و بختیاری
- نمدمالی،
- گرگیعان (مراسم آیین تولد حضرت امام حسن)، سرباره (آیین همیاری با خانواده‌های معزا)، شروه و مویه‌خوانی زنان بختیاری در مراسم سوگواری، مهارت سیاه چادربافی بختیاری
خوزستان
نمایش آیینی گراز بازی روستای شاه‌نشین شهر هفتگل،
چوب بازی
دانش سنتی رنگرزی خوزستان
کرمان
او همچنین توپ‌سازی (فنون مهارت ساخت خانه‌های بومی موقت)،
فن ساخت تنور گلی،
فن پخت و تهیه سوهان زرند،
فن بخت اسپار، قوتو و فالوده استان کرمان،
سیستان و بلوچستان
سنت علفه (سنت نوروزی برای افزایش میزان محصول و دوری از چشم زخم)،
آیین بوی مردگو (آیین قبل از ایام نوروز برای آمرزش درگذشتگان)،
مهارت دوخت پوشاک سیستان، تجگی پزی (خوراک آیین نوروزی)،
مهارت بافت سیاه‌چادر و نان نو سیستان،
بهارگاه جشن نوروز و مهارت تهیه پوشاک بلوچستان،
تبریز
طرز تهیه دوشاب ملکان
آجیل تبریز استان اذربایجان شرقی
پخت شیرینی های محلی از جمله قرابیه
اصفهان
- آئین سنت‌های اصیل اصفهان مربوط به آئین محرم
- آئین زنجیرزنی پنج محله منطقه تاریخی رهنان (محدوده منطقه 11
شهرداری اصفهان - عزاداری زنجیرزنی پنج محله رهنان)،
- پوشش سنتی مردم روستای تاریخی ابیانه ( ریشه در تاریخ
هزار ساله دارد)
- نحوه ساخت کاشی معرق( متعلق به عصر صفوی است در حوزه هنرهای
سنتی )
- نی هفتبند و شیوه نی‌نوازی(فن و هنر ساختن و نواختن نی هفتبند اصفهان)
- آیین نخل‌گردانی روستای وش( شهرستان نطنز)
- مراسم سنتی ملّی مذهبی جیرجیرونی روستای دستجرد جرقویۀ علیا
- مهارت پخت خوراک آیینی گوشت لوبیا (سنت تهیه غذای نذری گوشت لوبیا ویژه عزاداران ماه محرم شهرستان کاشان)
- سرکه شیره کاشان،
- فن و مهارت دوخت پارچه های سنتی تحت عنوان هنر نقده‌دوزی
- کاشی معرق
- مهارت سنتی پخت خورش ماست(که یکی از غذاهای سنتی اصفهان که سابقه آن به دوران قاجار باز می گردد.)
- مهارت دوخت پوشاک ابیانه
- پرده‌خوانی وزوان
- متل اُشتر
- نخل‌گردانی نیاسر
- برج تاریخی - جلوخان- در بافت تاریخی شهر نوش آباد
- برج تاریخی غیاث آباد- واقع در دشت غیاث آباد شهر نوش آباد
ساباط بین راهی اقبالیه- ( واقع در منطقه صنعتی نوش آباد که در دوران صفوی و قاجار دارای کاربری اقامتی بین راهی موقت بوده )
- مسجد تاریخی امام حسن مجتبی (ع)
- وضوخانه و آب انبار مسجد جامع نوش آباد
- وضوخانه و آب انبار مسجد جامع نوش آباد.
- مسجد - سید حسین- (مربوط به دوره صفوی که یکی از زیباترین مساجد تاریخی است که به سبک معماری مساجد)
- بقعه تاریخی - رقیه خاتون-
- برج کشاورزی عشق آباد واقع در مسیر کاشان به سمت نوش آباد
- آئین "جریته شوئی" مروبط به آئین محرم (بر اساس این آئین در شب تاسوعا بانوان نوش آبادی علمی را که از قبل آماده شده با پارچه هائی آذین بندی نموده و سپس این علم به همراه هیئت بانوان محله به محله و خانه به خانه گردش داده شده و مردم محل، نذورات خود را اهدا می نمایند.)
- همچنین مراسم آئینی سوگواری ششمین روز شهادت امام حسین(ع) که با شکوه خاصی در شهر نیاسر(شمال کاشان) ،
چهار نفر به‌عنوان حاملان میراث‌فرهنگی ناملموس معرفی می باشند:
- آسیدمصطفی سعیدی که از کهن‌ترین و معروف‌ترین نقالان و شاهنامه‌خوانان ایرانی،
- استاد محمدرضا اسحاقی ( دوتارنواز مازندرانی که روایتگر بسیاری از نغمه‌های کهن مازندران است)،
درویش علی مداح وزوانی(استان اصفهان، از نقالان و مصیبت‌خوانان و پرده‌خوانان برجسته می باشد.)
شاهنامه لکی(مربوط به استان‌های ایلام، کرمانشاه، همدان و لرستان است.)
خراسان
- نقش اشعار جعفرقلی زنگلی در فرهنگ عامه کرمانجهای خراسان،
- آیین علم بندان شهرستان خلیل‌آباد،
بازی محلی شِو و دوق
- دانش سنتی استفاده از گیاه کما در ششتمد سبزوار
- 'رقص کردی کرمانجهای خراسان،
- سوزن دوزی لایین،
- دانش سنتی تهیه کشمش،
- فنون کاشت و برداشت زعفران
- فنون به عمل آوری توتهای خشک
- فنون تهیه نانهای مخصوص(تحت عنوان نان رضوی )
- موسیقی عاشق‌های کرد خراسان،
- مراسم سنتی قوچ گذار در کلات نادری،
- جاجیم بافی لایین خراسان،
- گلیمبافی آغداش
- مهارت دوخت پوشاک کردی زنان لایین'
- آیین علم‌بندان شهرستان خلیل‌آباد
- اشعار جعفرقلی زنگلی در فرهنگ عامه کرمانجهای خراسان،
- آیین علم‌بندان شهرستان خلیل‌آباد،
- بازی محلی ”شِو و دوق“،
- دانش سنتی استفاده از گیاه کما در ششتمد سبزوار،
- رقص کردی کرمانجهای خراسان،
- سوزن‌دوزی لایین،
- دانش سنتی تهیه کشمش،
- موسیقی عاشق‌های کرد خراسان،
- مراسم سنتی قوچ گذار در کلات نادری،
خراسان شمالی
- آیین یازدهم محرم امامزاده کوران-اسفراین،
- فنون و مهارت پشم‌چینی دام (گوسفند، بز، میش)،
- فنون و مهارت چادر‌شب روستایی رویین،
- اسب عصاری؛
- دانش سنتی روغن‌کشی جرگلان
- فنون و مهارت ساخت ساز محلی
گلستان
مهارت لاک تراشی ،
فن و مهارت تایمل سازی ( ساخت سنتی قایق)
دانش بومی و مهارت شموشه بافی زیارت گرگان
مراسم آیینی مذهبی یا رمضان قوم ترکمن،
مراسم آیینی مذهبی عید قربان قوم ترکمن،
غذاهای آیینی و سنتی نخود پلو گرگان
غذاهای آیینی و سنتی ماش پتی گرگان
فن و مهارت لاک‌تراشی گلستان،
مراسم آیینیمذهبی عید قربان در بین قوم ترکمن،
مراسم آیینیمذهبی یارمضان قوم ترکمن
آذربایجان شرقی
آثاری مثل داستان عاشیقی "عاشیق غریب و صنم"،
مهارت ساخت ساز "قوپوز" تبریز،
مهارت سنتی منبت چوب تبریز،
مهارت سنتی آهنگری بازار تبریز،
مهارت فنون سنتی چاقو سازی در شهر بناب،
تبریز خاستگاه خط نستعلیق،
رسم چهارشنبه خاتون "چهارشنبه ننه در روستای آق منار شهرستان ملکان"،
مهارت پخت نان محلی "کوکه" شهرستان خامنه،
مهارت پخت فطیر سنتی بستان آباد،
مهارت سنتی پخت آش قوروت قیله ارس (جلفا)،
مهارت تهیه کفش سنتی و دست دوز تبریز
ثبت "عاشیق سلجوق شهبازی" به‌عنوان گنجینه زنده بشری در موسیقی ایرانی در فهرست حاملان میراث ناملموس (نادره‌کاران)
اذربایجان غربی
- فن و مهارت هنر ریزه کاری( یکی از هنرهای قدیمی و سنتی شهر ارومیه در حوزه چوب )
- فن و مهارت ساخت تنور سنتی(تنورهای نانوایی سنتی) که در شهر ارومیه یکی از محلاتی به نام "تندیرچی لر"را به خود اختصاص داده ( اغلب مورد استفاده روستاهای اطراف و حتی امروزه در مناطق شهری و غذاخوری‌هایی که تمایل به ارائه نان داغ به همراه غذاهای محلی به مردم دارند)
- گچ نیم پخت و نیم کوب سنتی تخت سلیمان تکاب یکی از (زمان ساسانیان در فضاهای معماری مجموعه تخت سلیمان کاربرد داشته است و اکنون با استخراج از تپه های اطراف و پس از عمل آوری، در بناهای تخت سلیمان بکار برده می‌شود و سابق بر این نیز مردم روستاهای اطراف برای سفیدکاری دیوار منازل خود از همین ماده استفاده می‌کردند.)
- حرفه ساخت انواع کیف دستی، شکلات خوری، گوشواره، انگشتری و .... هنر خود را به مردم عرضه می‌کنند
- کباب «بُناب» آذربایجان
خوزستان
گاه شماری مندایی از خوزستان
مازندران
- آیین آفتاب‌خواهی،
- فنون کاشت و برداشت و عمل‌آوری نیشکر،
- مراسم آیینی شیلان‌کشی (دعای باران)،
- تقویم تبری
گیلان
میرزاقاسمی، باقلاقاتق، مرغ ترش گیلانی ها
یزد
- آیین‌ها و مراسم مثل اَجَغَه زنی،
- آیین‌ها و مراسم داغ گندم،
- آیین‌ها و مراسم کُدین چنار و مهره دوره شهرستان بافق،
- آیین‌ها و مراسم سنگ تراشی شهرستان مهریز و گنبد طلای شهرستان خاتم،
- آیین‌ها و مراسم”مراسم صلازدن یا برافروختن آتش“،
- آیین‌ها و مراسم ”چلنگری روستای سخوید شهرستان تفت“،
- آیین‌ها و مراسم ”شیوه ساخت عارسک جلی“،
- آیین‌ها و مراسم ”مراسم پرسه‌زنی تاسوعای حسینی روستای ترک‌آباد شهرستان اردکان،
- آیین‌ها و مراسم ”مراسم نخل‌برداری
- آیین‌ها و مراسم علم نمدگردانی روز عاشورای فیروزآباد شهرستان میبد“،
- ”مراسم تالوگردانی یا دعای باران روستای قطرم بافق“،
- ”ذغال بازی روستای قطرم بافق“،
- ”مراسم بهر شهید ندوشن شهرستان میبد“،
- ”مراسم علم برداری دهه اول محرم مهریز“،
- ”قنادی یزدی مهارتهای سنتی تهیه شیرینی یزدی”،
- ”مهارت پخت آش تکی شهرستان بافق و فرهنگ آن” ،
- ”مراسم پرسه گندم ندوشن” ،
- ”شیوه ساخت و آیین نذر کردن بی‌بی کک به مکانی مقدس” ،
- ”پرسه علی‌اکبر ندوشن” ،
- ”مراسم پاجوش‌زنی شهرستان بافق،
- مراسم جوش دوره شهرستان اشکذر
- مراسم جوش دوره روستای قطرم بافق”
لرستان
- شاهنامه‌خوانی لکی
- ورشوسازی بروجرد
- آواز علی سونه،( آواز لُری علی سُنَه)
- ترانه سیت بیارم،
- دانش گاه شماری و ستاره شناسی لرستان(دانش و فرهنگ گاهشماری و ستاره‌شناسی لکی)
- شاهنامه خوانی،
- قلم زنی روی ورشو،
- مهارت فنون ساخت کمانچه،
- مهارت فنون ساخت سرنا،
- هنر ساخت و نواخت بلور (نی چوپان)،
- هنر ساخت و نواختن تمیره (تنبور)
- هنر دونوازی و دهل در لرستان
- مهارت ساختن سرنا در لرستان،
- مهارت و فنون ساخت کمانچه در لرستان،
- ساز و دول لکی مقام‌های سرنا در مناطق لک‌نشین،
- هنر ساختن و نواختن بِلور (نی چوپانی لکی)
- هنر ساختن و نواختن تَمیره (تنبور لکی)
کردستان
- روش کهن آموزش و روخوانی قرآن کریم (حنجی کردن قرآن)،
- دف و روش دف نوازی در کردستان،
- روش ساخت سنگ هاره (آسیاب دستی)،
- روش سقز گیری،
- مراسم ذکر قیام یا سماع در طریقیت قادریه،
- فن مغارکاری و مراسم شاحسین خوانی یا (شاخ سی) در شهر سریش آباد
همدان
مهارت نمدمالی روستای شوند
- پالان‌دوزی (لایه‌دوزی) یکی از هنرهای سنتی همدان
- وی از ثبت شیره‌پزی (انگور مانیزان و شیره سفید ملایر)
- مهارت پخت عیران شوربا ،کبودراهنگ،
- پخت شاطه حلوا
- مهارت پخت شیرینی سنل
- مهارت اولیه باسلوق ملایر از دیگر خوراکی‌هاست
- مهارت چاقوسازی همدان
- سراجی همدان
- سنگ تراشی ملایر
- نقاشی روی سفال همدان و لالجین
- مهارت دباغی سنتی
- مرواربافی ملایر
- آثاری چون قالی جوزان ملایر،
- قالی مهربان کبودراهنگ،
- پشمریسی و رنگرزی
- شیره پزی انگور همدان
استان مرکزی
مراسم علم بندان
مراسم علم گردانی انجدان
مهارت سنتی تهیه و پخت کاچی سنتی نیم ور،
مهارت سنتی تهیه و پخت باسلق،
مهارت پخت آش اسفندی و فرهنگ آن،
مراسم منجوق سالماق در منطقه بزچلو،
داستان گورجو و بالاممد در ساز عاشیق های منطقه بزچلو،
مهارت سنتی بافت قالی بند ریحان خمین،
سبک سینه زنی روستای گیلی اراک
مراسم علم گردانی انجدان
قم
- آیین عزاداری محله تاریخی چهل اختران،
- پرونده فن و مهارت منبت،( صنعت چوب در قم از سابقه کهنی برخوردار است و تقریباً در هر یک از محله‌های قم که قدم بزنیم می‌توانیم در کارگاه‌های کوچک که گاهی به اندازه یک مغازه 20 متری خلاصه می‌شوند جوانانی را مشاهده کنیم که به کار منبت روی چوب برای ساخت مبلمان مشغول هستند.)
- فن و مهارت کاشی معرق، (در برخی شهرهای دیگر نیز رایج است اما شهر قم در این هنر به خصوص در کاشی معرق، اصالت و جایگاه خاصی دارد، استحکام و ماندگاری طولانی‌مدت، زیبایی خیره‌کننده و رنگ‌آمیزی چشم‌نواز تکنیک اجرای سنتی که تمام مراحل آن از پخت کاشی تا نصب کاشی در محل مورد نظر با دست و ابزار دستی اجرا می‌شود که می‌توانست به عنوان یکی از آثار ارزنده فرهنگی، ثبت ملی شود.)
- فنون و دانش فرش خرسک قم (نوعی زیرانداز دستبافت، دارای پُرز بلند و حاوی نقوش ساده هندسی است. فرش خرسک نخستین نوع فرش‌های دستبافت و به عبارت بهتر نسل اول فرش قم و مادر فرش ابریشم قم به حساب می‌آید(.
- هیئت عزاداری چهل اختران (قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین هیئت عزاداری قم است که طبق شواهد موجود سابقه عزاداری این هیئت به 400 سال پیش یعنی به دوره صفوی می‌رسد، این دسته پس از نماز ظهر عاشورا حرکت خود را از حرم حضرت موسی مبرقع فرزند امام جواد (ع) آغاز و تا حرم مطهر حضرت معصومه، دختر امام موسی کاظم (ع)، را پیاده می‌پیمایند.)
- منبت در صنعت مبلمان کاربرد فراوانی دارد و استان قم دومین قطب ساخت مبلمان در کشور است که البته اگر حمایت‌های لازم از آن صورت بگیرد می‌تواند به جایگاه اول نیز ارتقاء پیدا کند.
فارس
- صنایع دستی و گردشگری فارس مصیب امیری
- برخی از رسوم قدیمی و کهن فارس قدمت بیش از یک هزار سال دارد .(برای مثال تعویض پرچم سرخ حسینی و یا مراسم چهارشنبه سوری از این دست می باشد.)
- فالوده شیرازی،
- جوک کاری،
- مراسم سینه زنی قطاری،
- منبت، دست بافته های فارس،
- پوشاک عشایری،
- مراسم عزاداری امام حسین(ع) نمایش عروسکی جی جی بی جی،
- نمایش عروسکی مینا،
- مراسم شام غریبان نوبندگان فسا،
- مراسم چهارشنبه سوری در قنات سعدی،
- خاتم شیراز،
- مراسم تعویض پرچم سرخ حسینی داراب و کلاه کنی شهر لطیف در شهرستان های مختلف فارس از جمله استهبان، شیراز، زرقان،
- تعزیه شیراز
- خوراک های چون آش و کلم پلو شیرازی و شیره پزی
- مهارت پخت کلوچه و مسقطی و هلیم و فالوده و پخت نان و محیاوه
- آشهای سنتی شیراز و کارده
- شراب شیراز
- گوشت قرمه و کبابهای فارس و شیره پزی
- مراسم سینهزنی قطاری،
- منبت،
- دست بافته های فارس،
- پوشاک عشایری،
- مراسم عزاداری امام حسین(ع)
- مراسم شام غریبان نوبندگان فسا، مراسم چهارشنبه سوری در قنات سعدی،
- خاتم شیراز،
- مراسم تعویض پرچم سرخ حسینی داراب و کلاه کنی شهر لطیف در شهرستانهای مختلف فارس از جمله استهبان، شیراز، زرقان، کازرون، داراب و اقلید
